پیشینه برخی انواع ماهیان خاویاری بهویژه در منطقه دریای خزر به گذشته خیلی دور زمین بر میگردد. امروزه تهدیدهای مختلفی زیستگاههای طبیعی این موجودات ارزشمند را تهدید میکنند. لذا بازسازی ذخایر ارزشمند آنها در محیط طبیعی به دغدغهای جدی برای دوستداران محیط زیست تبدیل شده است. در این راستا مجموعههایی نظیر خانی خاویار توانستهاند شرایط مساعدی را برای رشد و تکثیر این موجودات فراهم کنند. البته پرورش ماهی خاویاری ظرایف زیادی دارد و مستلزم نظارتهای پیچیده فنی و بهداشتی است. چنانچه شما هم بر این باورید که طلای سیاه خزر با راهکارهایی باید برای آیندگان حفظ شود، با ما در ادامه این مطلب همراه باشید. در ادامه قرار است کمی در جزئیات پرورش ماهیان خاویاری دقیق شویم.
فهرست عناوین
کدام ماهیان خاویاری برای پرورش مناسب هستند؟
ماهیان خاویاری را عموماً برای محصول ارزشمندشان یعنی خاویار پرورش میدهند؛ لذا مواردی نظیر استفاده گوشتی از آنها در درجه دوم اهمیت قرار میگیرند. البته شاید همه گونههای این موجودات به دلیل عوامل مختلفی نظیر شرایط نگهداری، ویژگیهای تولیدمثلی و ارزش اقتصادی برای پرورش مناسب نباشند. در واقع، عمده محصولاتی که در بازار میبینید حاصل فرآیندهای پرورش ماهی خاویاری با توجه به اولویتهای مختلف هستند؛ از جمله اهداف خاص عملیات آبزیپروری، تلاشهای حفاظتی نسل ماهیها و تقاضای بازار. در ادامه به مهمترین گونههای ماهیان خاویاری مناسب برای عملیات پرورش در مزارع مخصوص این کار اشاره میکنیم.
فیلماهی
- نام علمی: Huso Huso، Beluga
- مشخصات ظاهری: از بزرگترین ماهیهای آب شیرین جهان است که میتواند تا وزن بیش از 3000 پوند (1360 کیلوگرم) رشد کند. معمولاً شکم این ماهی سفید، قسمت بالایی بدن سیاه، خاکستری یا سبز تیره است و پوزه و اطرافش میتواند متمایل به زرد باشد.
- متوسط طول عمر: ماهیان خاویاری بلوگا میتوانند تا 100 سال یا بیشتر عمر کنند، اما این مدت اخیراً به دلیل صید بیرویه و شکار غیرقانونی کمتر شده است.
- زیستبوم طبیعی ماهی: ماهیان خاویاری بلوگا در سراسر اروپای شرقی و غرب آسیا یافت میشوند؛ اما بیشترین فراوانی آنها در دریای خزر است. با اینکه این ماهیان خاویاری عموماً به عنوان ماهیهای آب شیرین شناخته میشوند، اما از نظر فنی یوری هالین هستند؛ یعنی میتوانند در آبهایی با میزان شوری مختلف رشد کنند.
- سن بلوغ در محیط طبیعی: این ماهیها در مدت کوتاهی از عمرشان تولید مثل میکنند؛ طوریکه نرها بین 13 تا 16 سالگی و مادهها بین 16 تا اواسط 20 سالگی به بلوغ جنسی میرسند. در نتیجه، به آنها در مزارع پرورش ماهی خاویاری توجه ویژهای میکنند.
- وضعیت حفاظت: ماهیان خاویاری بلوگا به شدت در معرض خطر انقراض هستند. البته اقداماتی جهت تخمریزی و رهاسازی میلیونها بچه فیلماهی در رودخانهها هر ساله صورت میگیرد.
بیشتر بخوانید: فیل ماهی؛هرچیزی که در مورد ماهی بلوگا باید بدانید
چالباش
- نام علمی: تاسماهی روسی (Russian Sturgeon)، Quldenstadti Brandt
- مشخصات ظاهری: بر روي پوست بدن این ماهی در بین برجستگیهاي پشت و پهلو نقوش ستارهايمانندی وجود دارد و معمولاً رنگ پوست قسمت زیرین بدنش متمایل به زرد است. این ماهی پوزه کوتاه و مدوری دارد، دهانش هلالیشکل و لب پائینش در قسمت میانی داراي بریدگی نسبتاً عمیقی است.
- متوسط طول عمر: 48 سال
- زیستبوم طبیعی ماهی: محل اصلی زیست این ماهیان خاویاری دریاي خزر، سیاه و آزوف است. براي تخمریزي عمدتاً در فصل بهار و پائیز به رودخانههاي ولگا، اورال، کورا، ترك، سولاك و قسمت جنوبی دریاي خزر به سفیدرود و گرگانرود میرود.
- طول بدن ماهی: برای ماهیان نر و ماده به ترتیب 125 و 134 سانتیمتر
- سن بلوغ در محیط طبیعی: نر و ماده این گونه ماهی به ترتیب پس از 8 تا 13 و 10 تا 16 سال به بلوغ جنسی میرسند.
- وضعیت حفاظت: در طی سالیان اخیر، میزان رهاسازي این ماهی حداقلی بوده است.
اوزون برون
- نام علمی: Stellatus, Derakul (سوروگا و دراکول نیز نامیده میشود)
- مشخصات ظاهری: این ماهی خاویاری پوزه درازی دارد که حدود 60 درصد طول سرش را شامل میشود. دهان این ماهی تقریباً گرد است.
- متوسط طول عمر: 29 سال
- زیستبوم طبیعی ماهی: این ماهی در شمال و جنوب دریاي خزر دو گونه با جمعیتهاي متفاوت دارد. نژاد جنوبی آن در آبهای ایران و عمدتاً در قسمت جنوب غربی دریای خزر و تا عمق 60 متر زندگی میکند. اوزون برون از ماهیانی است که در مجموعههای پرورش ماهی خاویاری در ایران قابل رشد و تکثیر است.
- طول بدن ماهی: در حوزه جنوبی دریاي خزر براي ماهیان نر و ماده به ترتیب 111 و 120 سانتیمتر
- سن بلوغ در محیط طبیعی: نرها در سن 11 تا 13 سالگی و مادهها در 14 تا 17 سالگی بالغ میشوند.
- وضعیت حفاظت: برخی مسائل زیستشناختی تکثیر مصنوعی اوزون برون باعث شدهاند تا در سالهاي اخیر میزان تکثیر و رهاسازي آن کمتر باشد.
شیپ
- نام علمی: Nudiventris Lovetski
- مشخصات ظاهری: این ماهی شکمی برهنه با برجستگیهاي استخوانی تورفته دارد. کاسه سر شیب ملایمی به طرف پوزه تیزش دارد و دهانش هلالی و لبها یکپارچه و داراي بریدگی و دو جفت سبیلک رشتهدار هستند.
- متوسط طول عمر: حدود 18 سال (7 تا 29 سال طول عمر گزارش شده است)
- زیستبوم طبیعی ماهی: محل زیست این ماهی هماکنون در حوزه جنوبی دریاي خزر است و در گذشته در دریاي سیاه و آرال میزیسته است.
- طول بدن ماهی: برای ماهیان نر و ماده به ترتیب 135 و 152 سانتیمتر
- سن بلوغ در محیط طبیعی: حدود 10 سال
- وضعیت حفاظت: از ماهیان خاویاری کمیاب دریاي خزر است که در فهرست قرمز گونههاي حفاظتشده سازمان حفاظت محیط زیست قرار دارد.
قره برون
- نام علمی: Persicus Borodine، Persian Sturgeon یا تاسماهی ایرانی
- مشخصات ظاهری: قسمت پشتی بدنش تیره است و نقوش ستارهايشکل در بین برجستگیهاي پشت و پهلویش دارد. سر این ماهیان خاویاری شیب ملایمی به طرف پوزه و وسط کاسه سر فرورفتگی دارد. همچنین، پوزه این ماهی گرد و سیاه و دهانش نیز بیضیشکل است.
- متوسط طول عمر: 6 تا 40 سال
- زیستبوم طبیعی ماهی: در قسمت جنوبی دریاي خزر زندگی میکند و دو نژاد مهاجر بهاره و پائیزه دارد. این ماهیان در رودخانههاي سفیدرود، تجن، گرگانرود و کورا تخمریزي میکنند.
- طول بدن ماهی: برای ماهیان نر و ماده به ترتیب 139 و 154 سانتیمتر
- سن بلوغ در محیط طبیعی: نرها 7 تا 9 سال و مادهها 9 تا 12 سال بسته به محیط طبیعی
- · وضعیت حفاظت: خوشبختانه این ماهی با پیگیری برنامههای تکثیر و رهاسازی مجموعههای دغدغهمند پرورش ماهی خاویاری، وضعیت نسبی پایدارتری یافته است.
استرلیاد
- نام علمی: Ruthenus, Sterlet
- مشخصات ظاهری: بدنه این ماهی ستارههای کوچکی دارد. گوشههای سفید باله و خطوط روی پوست، آن را از رنگ یکنواخت ماهیان خاویاری سیبری متمایز میکنند. طول پوزه آن حدود 37 تا 49 درصد طول سر است.
- متوسط طول عمر: 22 تا 25 سال
- زیستبوم طبیعی ماهی: جزء ماهیان خاویاری است که در آبهای شیرین (رودخانهها) زندگی میکند و نسبت به آبهای آلوده حساس است.
- طول بدن ماهی: 100 تا 125 سانتیمتر
- سن بلوغ در محیط طبیعی: نرها در 3 تا 7 سالگی و مادهها در 4 تا 12 سالگی
- وضعیت حفاظت: به علت صید بیرویه و آلودگی آبها بهعنوان گونه آسیبپذیر معرفی شده است.
تجهیزات مورد نیاز برای پرورش ماهی خاویاری
تجهیزات و امکانات تخصصی پرورش ماهیان خاویاری را میتوانیم از نظر الزامات پرورش این موجودات و تولید خاویار بررسی کنیم. این امکانات محیط بهینه رشد و تکثیر این ماهیهای ارزشمند را فراهم میکنند. در ادامه مهمترین تجهیزات این کار را میتوانید مرور کنید.
مخازن یا استخرهای ماهی
ماهیان خاویاری را معمولاً در مخازن بزرگ یا حوضچههای مخصوص پرورش میدهند. آنها را طوری طراحی کردهاند که به اندازه کافی جادار باشند و شرایط زیستگاه طبیعی را برای آنها فراهم کنند. این مخازن به سیستمهای تصفیه آب و هوادهی کافی مجهز هستند تا کیفیت بهینه آب برای رشد مطلوب ماهی حفظ شود. آنها را متناسب با مراحل رشد این موجودات تدارک میبینند.
سیستم تصفیه آب
ماهیان خاویاری به کیفیت آب بسیار حساس هستند؛ بنابراین فراهمسازی سیستم فیلتراسیون قوی برای آنها بسیار مهم است. برای این منظور، معمولاً فیلتری مکانیکی زبالههای جامد را حذف میکند و فیلترهای بیولوژیکی چرخه نیتروژنی آب را تسهیل و آمونیاک و نیتریتهای آن را به نیترات تبدیل میکنند. از طرفی، در برخی مزارع پرورش ماهی خاویاری از استریلیزاسیون UV برای کنترل کردن پاتوژنهای موجود در آب استفاده میکنند.
هوادهی و اکسیژنرسانی در کنار کنترل کردن دما
ماهیان خاویاری به آب با اکسیژن کافی نیاز دارند. سیستمهای هوادهی این اطمینان را فراهم میکنند که اکسیژن کافی در آب حل میشود و سلامت ماهی و کیفیت خاویار تولیدیاش را تضمین میکند. از طرفی، ماهیان خاویاری شرایط دمایی خاصی را در مراحل مختلف زندگیشان لازم دارند؛ حتی ممکن است برای حفظ محدوده دمای مورد نظر آب به بخاری و چیلر نیاز باشد.
نورپردازی
کاربرد نور نیز در مجموعههای پرورش ماهی خاویاری کاری تخصصی است. نور کافی برای نظارت و نگهداری تأسیسات ضروری است. از طرفی، برخی مزارع نیز از این عامل برای تحریک رفتارهای طبیعی ماهیان خاویاری استفاده میکنند.
سیستمهای جمعآوری تخمکهای بارورنشده
جمعآوری دانههای خاویار از شکم ماهی امکانات و سیستمی اختصاصی لازم دارد. از آنها میتوانیم به مخزن جمعآوری با صفحه یا سینی برای جلوگیری از تلف شدن تخمکها و محافظت از آنها جهت عملیات فرآوری اشاره کنیم.
مخازن برود استوک
این مخازن برای نگهداری ماهیان خاویاری پرورشیافته بالغ یا همان، ماهیهای ماده گلچینشده برای تولید خاویار، طراحی شدهاند. آنها باید جادار و مجهز به سیستمهای نظارتی و فیلتراسیون مناسب باشند.
سیستمهای پایش و کنترل و تغذیه
سنسورها و تجهیزات نظارتی مختلفی برای پیگیری پارامترهای کیفی آب، دما و سایر شرایط محیطی در محیطهای پرورشی به کار میروند. این سیستم ها به حفظ شرایط ایدهآل پرورش ماهی خاویاری کمک میکنند. همچنین، ممکن است سیستمهای تغذیه خودکار یا دستی نیز بسته به اندازه و نوع ماهیان خاویاری لازم باشند. بد نیست بدانید که ماهیان خاویاری نیازهای غذایی خاصی دارند و برنامه تغذیهشان باید به دقت مدیریت شوند.
تجهیزات جابجایی، مرتبسازی و امنیت زیستی
از تجهیزاتی مثل تورهای ماهی و گریدبندی برای جابجایی و دستهبندی ماهیان خاویاری در مراحل مختلف رشدشان استفاده میکنند. تجهیزات ایمنی زیستی نظیر مخازن قرنطینه و ایستگاههای ضدعفونی برای جلوگیری از گسترش بیماریها و عوامل بیماریزا در مراکز پرورش ضروری هستند. به آنها باید منابع پشتیبان تغذیه برق برای حصول اطمینان از عملکرد مداوم سیستمهای پشتیبانی و ژنراتورها در صورت قطعی برق را نیز بیفزایید.
توجه به الزامات ایمنی و توسعه پایدار
در نظر گرفتن تدابیر امنیتی برای محافظت کردن از تأسیسات در برابر دسترسی غیرمجاز و تدارک دیدن تجهیزات ایمنی ضروری است. در اینصورت میتوانید از سلامت کارکنان و ماهیها مطمئن شوید. رعایت کردن مقررات زیستمحیطی نیز باید در اولویت توجه مجموعههای پرورش ماهی خاویاری باشند؛ اقداماتی نظیر فراهمسازی تجهیزات نظارت، مدیریت پساب و دفع اصولی زباله برای به حداقل رساندن اثرات زیستمحیطی عملیات.
آب مورد نیاز برای پرورش ماهی خاویاری
آب حوضچههای پرورش باید معیارهای خاصی داشته باشد تا سلامت ماهی و کیفیت خاویار تولیدی تضمین شود. در زیر به برخی از این معیارها اشاره میکنیم.
دما
گونههای مختلف ماهیان خاویاری در مراحل زیستشان نیازهای دمایی متفاوتی دارند. بهطور کلی میتوانیم دمای آب بهینه را 14 تا 26 درجه سانتیگراد در نظر بگیریم. دمای کنترلشده از مهمترین عوامل تولید خاویار باکیفیت است.
میزان اکسیژن
ماهیان خاویاری به آب داری اکسیژن کافی نیاز دارند. معمولاً سطح اکسیژن محلول را بیش از 5 میلیگرم در لیتر در نظر میگیرند تا به تنفس و متابولیسم ماهی کمک شود. در نتیجه، مجموعههای پرورش ماهی خاویاری سیستمهای هوادهی و اکسیژنرسانی را برای حصول اطمینان از تزریق اکسیژن کافی به کار میبرند.
pH و سختی آب
بهتر است pH آب بین 6.5 تا 7.5 باشد. مقدار ثابت این عامل برای جلوگیری از استرس یا سایر اثرات نامطلوب بر سلامت ماهیان خاویاری اهمیت دارد. از طرفی، این موجودات با آب دارای سختی و قلیائیت متوسط سازگارتر هستند که بهنوعی در راستای شبیهسازی زیستگاه طبیعیشان است. برای این منظور، سختی کربنات (KH) و کلی (GH) آب باید کنترل و در صورت لزوم، تنظیم شوند.
میزان آمونیاک، نیتریت و شوری آب
ماهیان خاویاری نسبت به آمونیاک و نیتریت حساس هستند. این ترکیبات میتوانند برای این موجودات سمی باشند. لذا از سیستمهای کارآمد تصفیه بیولوژیکی برای تبدیل آمونیاک و نیتریتها به نیتراتهای کمضررتر استفاده میکنند. تحمل شوری گونههای این ماهیها نیز میتواند متفاوت باشد؛ طوری که برخی انواع آنها با آبهای شیرین سازگاری بیشتری دارند.
تمیزی و گردش آب
آب مناسب پرورش ماهی خاویاری باید عاری از آلایندهها باشد. برای حصول اطمینان از ایمن بودن آن برای ماهیها، کلر و کلرامین باید طی فرآیندهایی نظیر دکلره حذف شوند. علاوه بر آن، برای شبیهسازی محیط طبیعی و جریان و گردش کافی آب، حرکت کنترلشده آن برای توزیع مناسب اکسیژن و حذف مواد زائد ضروری است.
بیشتر بخوانید: نحوهی تولید خاویار
مشکلات پرورش ماهیان خاویاری
مسائل متنوعی را میتوانیم در ارتباط با فرآیندهای نسبتاً طولانی این کار برشماریم. مجموعههای پرورشی معمولاً تلاش میکنند تا آنها را با راهکارهایی خلاقانه حل و فصل کنند؛ از جمله ابتکارات پایدار، حفاظتی و مبتنی بر فناوری. در زیر به اختصار به برخی از مهمترین مسائل این کار میپردازیم.
- دوره طولانی پرورش ماهی خاویاری: دورههای بلوغ و رشد گونههای این موجودات طولانی هستند که برای برخی از آنها تا 15 سال میرسد. این زمان طولانی میتواند بر کارایی تولید مجموعههای پرورش تأثیر منفی بگذارد.
- فضا و اثرات زیستمحیطی: مزارع ماهیان خاویاری فضا و منابع آبی نسبتاً زیادی لازم دارند که بهطور بالقوه میتوانند بر اکوسیستمهای محلی تأثیر بگذارند. لذا مدیریت اصولی زبالهها و جلوگیری کردن از تخریب محیط زیست میتواند چالشی برای برخی مجموعهها باشد.
- اقدامات دوستدار محیط زیست: بسیاری از گونههای این موجودات ارزشمند به دلیل عواملی نظیر صید بیرویه در معرض خطر انقراض هستند. بنابراین، تلاشهای اصلاحی غالباً با هدف حفاظت از آنها صورت میگیرند و ممکن است بر پاسخگویی پایدار به تقاضای خاویار تأثیر بگذارند.
- مدیریت بیماریها: ماهیان خاویاری مستعد ابتلا به بیماریها هستند و مدیریت کردن مسائل بهداشتی در سیستمهای بسته آبزیپروری میتواند پیچیده و پرهزینه باشد.
- انطباق با مقررات: پیروی کردن از مقررات و ضوابط مراقبتی، حفاظت از کیفیت آب و امنیت زیستی در این مجموعهها ضروری است که میتواند مسائل خودش را داشته باشد.
هزینه پرورش ماهی خاویاری
عواملی نظیر گونه ماهی، اندازه مجموعه، موقعیت جغرافیایی و اهداف تولید میتوانند بر هزینه این کار تأثیر بگذارند. به آنها باید هزینههای زیر را نیز بیفزایید:
- تهیه کردن بچهماهیها
- ساخت و نگهداری تأسیسات مناسب پرورش آبزیان
- تغذیه ماهیان خاویاری با جیرههای تخصصی
- تجهیزات مدیریت کیفیت آب
- اداری و منابع انسانی
- اقدامات مربوط به رعایت کردن مقررات زیستمحیطی، اقدامات ایمنی زیستی و مدیریت بیماریها
سود پرورش ماهی خاویاری
پرورش ماهیان خاویاری به دلیل ارزش زیاد بازار محصولات آنها از جمله خاویار میتواند سودآور باشد. خاویار محصولی لوکس با تقاضای جهانی است؛ لذا سود حاصل از آن تحت تأثیر عواملی مانند گونههای ماهیان مولّد، قیمتهای بازار، کارایی تولید و شیوههای پایدار خواهد بود. با وجود این، بسیار مهم است که دوره طولانی رشد و بلوغ ماهی و سرمایهگذاریهای اولیه لازم برای پرورش ماهیان خاویاری را در نظر بگیرید. البته برای سودآوری هرگز نباید تأثیر مدیریت مؤثر هزینه، رعایت کردن مقررات و نوسانات بازار را نادیده گرفت.
سخن پایانی با چاشنی سؤالات متداول
- مهمترین الزامات غذایی فرآیندهای پرورش ماهی خاویاری کدامند؟
ماهیان خاویاری رژیم غذایی تخصصی لازم دارند که معمولاً شامل خوراکهایی با پروتئین کافی و مکملهای مغذی ضروری نظیر ویتامینها و مواد معدنی است. محتوای رژیم غذایی برای تضمین رشد ماهی و کیفیت خاویار در مجموعههایی نظیر خانی خاویار زیر نظر متخصصان تعیین و کنترل میشود. اندازه، سن و مرحله زندگی ماهی بر تعیین نوع تغذیه آن تأثیر میگذارند.
- خاویار را در طی فرآیند پرورش ماهی چگونه جمعآوری میکنند؟
جمعآوری خاویار از شکم ماهی به وسیله افراد متخصص و با روشهایی دقیق صورت میگیرد تا از آسیب رسیدن به تخمکها جلوگیری شود. آنها را پس از جمعآوری کردن میشویند، بازرسی میکنند و طی فرآیندهای پیچیدهای به خاویار تبدیل میکنند. رعایت کردن شرایط بهداشتی و دمایی استاندارد در طی این عملیات برای حصول اطمینان از کیفیت خاویار بسیار مهم است.
- آیا پرورش ماهی خاویاری مقررات و مجوزهای خاصی لازم دارد؟
پرورش ماهیان خاویاری معمولاً تابع مقررات و مجوزهای مختلفی است. درک و رعایت کردن این مقررات بهویژه به دلیل نگرانیهای حفاظتی و ارزش زیاد محصولات ماهیان خاویاری اهمیت ویژهای دارد. اخذ مجوز و رعایت کردن مقررات محلی، ملی و بینالمللی برای این کار لازم است. این مقررات ممکن است موضوعاتی نظیر اثرات زیستمحیطی، حفاظت از گونههای ماهیها، امنیت زیستی و مدیریت سلامت آنها را در بر گیرند.
- چشمانداز بازار برای محصولات ماهیان خاویاری مانند خاویار و گوشت چگونه است؟
خاویار محصول لوکس و پرتقاضای بازارهای جهانی است. تقاضای این محصول در کنار عرضه گوشتی ماهیان خاویاری میتواند تحت تأثیر عواملی مانند شرایط اقتصادی جهانی و نگرانیهای زیستمحیطی باشد. لذا تحقیقات مناسب بازار و درک کردن ترجیحات مصرفکنندگان برای تصمیمگیری آگاهانه در خصوص پرورش ماهیان خاویاری با اهداف تجاری ضروری است.